fot. Natasza Moszkowicz

Zespół Chronicznego Zmęczenia – na to też jest joga

Zespół przewlekłego zmęczenia (ang. Chronic Fatigue Syndrome, myalgic encephalomyelitis CFS, CFS/ME) to powszechnie występujące zaburzenie. Zostało zdefiniowane jako jednostka chorobowa w 1988r. Częstość występowania jest rosnąca i wg różnych źródeł szacuje się na 2-4:1000 przypadków w populacji ludzi dorosłych. Szczyt zachorowania przypada na 11.-14. rok życia u dzieci oraz 2. i 3. dekadę życia u osób dorosłych. Kobiety chorują około dwukrotnie częściej. Czas trwania choroby to zwykle powyżej 10 lat. Etiologia tej jednostki ani jej patogeneza nie są znane.

Wiele pacjentek dotkniętych CFS ma problemy zarówno z najprostszymi codziennymi czynnościami, jak i życiem zawodowym. CFS często działa destrukcyjnie na sferę psychiczną i emocjonalną. Prawdopodobieństwo, że osoby, u których rozpoznano tę chorobę, będą bezrobotne jest dwa razy większe niż u osób, u których zmęczenie nie spełnia formalnych kryteriów rozpoznania CFS. Z uwagi rozpowszechnienie tej jednostki oraz jej uciążliwe objawy, stanowi ona poważny problem zdrowotny i społeczny.

Objawy

Objawy opisywane są przez badaczy już od około dwóch wieków, a zaburzenie to funkcjonowało pod różnymi nazwami, np. neurastenia, powirusowe zmęczenie, mononukleoza przewlekła.

O CFS możemy mówić, gdy:

1) Głównym objawem jest ciężkie zmęczenie, nieustępujące po odpoczynku, trwające ponad pół roku i mające wpływ na funkcjonowanie fizyczne i psychiczne,

2) De novo pojawiają się 4 z wymienionych poniżej objawów, przypominających grypę lub przeziębienie, występujących od min. 6 miesięcy oraz obecnych przez ponad 50% czasu:

• Znaczne upośledzenie pamięci krótkotrwałej oraz koncentracji, zaburzenie funkcji poznawczych – istotne obniżenie sprawności w zakresie aktywności naukowej, społecznej i osobistej w porównaniu do okresu sprzed choroby
• Nieprzynoszący odpoczynku sen, bezdech senny
• Ból głowy nowego rodzaju, z nowym schematem przebiegu lub ze zmianą natężenia
• Bóle stawów bez obrzęku lub rumienia, hipermobilność stawów
• Ból mięśni, fibromialgia
• Złe samopoczucie po wysiłku, trwające ponad 24h, uogólniona nietolerancja na wysiłek fizyczny
• Ból gardła i uszu, szum w uszach, suchość w oczach i ustach
• Tkliwe węzły chłonne
• Zespół jelita drażliwego, nieswoiste choroby zapalne jelit
• Mdłości

fot. Natasza Moszkowicz

Przyczyny

Nie ustalono predylekcji etnicznych bądź związanych z poziomem wykształcenia. Istnienie pojedynczego czynnika etiologicznego CFS wciąż budzi kontrowersje – CFS jest zaburzeniem o złożonej, ciągle niejasnej etiologii.

Obecne badania naukowe nad CFS skupiają się na następujących obszarach:

Układ immunologiczny

Z uwagi na fakt, iż wiele objawów infekcji wirusowych i CFS nakłada się na siebie, niektórzy lekarze głoszą teorię, że CFS ma etiologię poinfekcyjną – zaobserwowano związek między początkiem objawów, a wcześniejszą infekcją wirusową.

Zmiana składu mikrobioty jelitowej

U pacjentów z CFS stwierdza się wyższy poziom Enterococcus i Streptococcus, niższy Bifidobakterii i Escherichia Coli oraz zaburzenie bariery śluzówkowej jelit.

Stres oksydacyjny

To brak równowagi pomiędzy działaniem reaktywnych form tlenu a biologiczną zdolnością do szybkiej detoksykacji reaktywnych produktów pośrednich lub naprawy wyrządzonych szkód. Wskutek czego powstaje nadprodukcja nadtlenków i rodników, które uszkadzają wszystkie składniki komórki, w szczególności mitochondria.

Uszkodzenie mitochondriów

Rosnąca liczba dowodów potwierdza rolę zdrowia mitochondrialnego w różnych chorobach przewlekłych, ze zmęczeniem jako głównym objawem. Badania na pacjentach z CFS wykazują potencjalnie typową dla danej choroby rolę dysfunkcji mitochondriów, spowodowaną stresem oksydacyjnym (nadmiar rodników działa niszcząco na mitochondria, objawem czego jest m.in. zaburzenie pracy mięśni szkieletowych).

Czynniki genetyczne

Coraz więcej potwierdzonych danych wskazuje na obszary podatności genetycznej u pacjentów z CFS. W jednym z badań wykazano różnicę w ekspresji pewnych genów u tych chorych po wysiłku, mającą wpływ na metabolizmie oraz w odpowiedź układu immunologicznego.

Model biopsychospołeczny

Zespół chronicznego zmęczenia bywa w większości przypadków błędnie zdiagnozowany jako choroba psychiczna i przez to stygmatyzowany. Potrzeba było prawie 30 lat na zmianę postaw wobec osób cierpiących na depresję. Teraz podobnie jest z CFS – ludzie nie są w stanie się podnieść, a inni tego zrozumieć (zbliżenie stygmy).
CFS tylko wiąże się z depresją, choć u 80% pacjentów jest mylnie zdiagnozowany jako depresja. To co odróżnia depresję od CFS jest anhedonia. Silne potwierdzone dane sugerują, że uraz w dzieciństwie zwiększa ryzyko CFS nawet sześciokrotnie. Niektórzy badacze mogą przypuszczać, że uraz w dzieciństwie zmniejsza odporność psychiczną, ale istnieją dane, które sugerują, że może on również odgrywać rolę w zaburzeniach organicznych, poprzez zwiększenie ryzyka zaburzeń czynności układu przysadka-nadnercza.

Układ przysadka-nadnercza

U osób z CFS stwierdza się zmniejszony poziom kortyzolu. Jest to prawdopodobnie efekt wtórny do upośledzenia zdolności do odpowiedzi kory nadnerczy na hormony adrenokortykotropowe (wzrost ich stężenia we krwi jest jedną z pierwszych reakcji organizmu na stres), a nie na zaburzenia czynności podwzgórza i przysadki. Nie wiadomo, czy takie zaburzenie czynności wywołane jest zakażeniem, czynnikami, genetycznymi, urazem w dzieciństwie, nieznanymi czynnikami czy też połączeniem kilku z powyższych.

Sen

Istnieje związek między opóźnionym początkiem wieczornego wydzielania melatoniny a CFS, co sugeruje, iż opóźnienie rytmu okołodobowego może przyczyniać się do wystąpienia tego zespołu.

Odżywianie

„Niech żywność będzie Twoim lekarstwem, a lekarstwo Twoją żywnością” Hipokrates.

Więcej nt. diety w końcowej części artykułu.

fot. Natasza Moszkowicz

Leczenie

Brakuje wciąż swoistych markerów dla tej choroby i z tego powodu pacjenci, u których występuje zespół przewlekłego zmęczenia często przez długi czas nie zostają właściwie zdiagnozowani. Osoby cierpiące na przewlekłe zmęczenie należy poddać ocenie obejmującej: wywiad, badanie fizykalne oraz wstępne badania laboratoryjne (tzn. badanie ogólne moczu, pełną morfologię krwi, szczegółowy panel badań zaburzeń metabolizmu oraz pomiar tyreotropiny, białka C-reaktywnego i fosforu). Osoby, u których rozpoznano zespół przewlekłego zmęczenia, należy zbadać pod kątem chorób towarzyszących, takich jak zaburzenia snu, depresja oraz ból. Należy leczyć każdą wykrytą chorobę towarzyszącą.

Leczenie farmakologiczne

Kilka metod leczenia farmakologicznego, stosowanych w przypadku CFS, dało rozczarowujące wyniki w próbach klinicznych, ze słabymi efektami o budzącym wątpliwości znaczeniu klinicznym lub w ogóle bez potwierdzonych danych, świadczących o korzyściach płynących z tych metod. Brakuje potwierdzonych danych wspierających stosowanie leków przeciwwirusowych, hydrokortyzonu lub fludrokortyzonu; istnieją na ten temat jedynie słabo zaprojektowane badania.

Leczenie niefarmakologiczne

Naukowcy z Collegium Medica UMK rekomendują niefarmakologiczne ‘6E’: Education, Exercise, Energy restoration, Energy conservation, Easing stress, Eating well.

1. EDUCATION – edukacja pacjenta w temacie CFS i negocjowanie metod leczenia.

W dużej, kontrolowanej próbie klinicznej, z doborem losowym, dotyczącej osób dorosłych z CFS potwierdzono, że terapia behawioralno-poznawcza (TBP) ma pozytywny wpływ na poziom zmęczenia, pracę i dostosowanie społecznie, łagodzi depresję, lęk oraz złe samopoczucie występujące po wysiłku fizycznym. TBP podkreśla rolę sposobu myślenia i jego wpływu na nasze odczucia i zachowanie. Wykazano, że TBP przynosi poprawę w zakresie zmęczenia, dostosowania społecznego oraz w środowisku pracy, łagodzi lęki oraz złe samopoczucie po wysiłku.

2. EXERCISE – ćwiczenia fizyczne

W próbie klinicznej z doborem losowym wykazano, że terapia oparta na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych była równie skuteczna jak terapia behawioralno-poznawcza w zakresie poprawy zmęczenia oraz innych wspomnianych wcześniej aspektów upośledzenia funkcjonowania, z wyjątkiem depresji. W próbie tej zachęcano uczestników, aby stopniowo, przez 52 tygodnie, wydłużali czas trwania aktywności fizycznej, aż do osiągnięcia docelowego poziomu wynoszącego 30 min. lekkiego wysiłku fizycznego przez 5 dni w tygodniu. Zwracano przy tym uwagę, aby nie przekroczyć docelowej wartości częstości akcji serca i uniknąć przećwiczenia (nadmierny wysiłek może prowadzić do hemolizy, wzrostu stanów zapalnych, anemii). Większość pacjentów wybrała spacer jako formę aktywności. Po osiągnięciu zakładanego celu, pacjenci nadal raz w miesiącu pracowali z fizjoterapeutami nad zwiększeniem intensywności wykonywanych przez nich ćwiczeń aerobowych.
Co ciekawe, pacjenci odczuwali zmniejszenie zmęczenia i poczucia depresji w trakcie wysiłku, co mierzono za pomocą kwestionariusza POMS (ang. the Profile of Mood States).

Wyniki innych badań sugerują, że u pacjentów leczonych z powodu CFS, wysiłek fizyczny powoduje fizjologiczną odpowiedź układu immunologicznego, np. poziom powysiłkowy cytokin prozapalnych osiąga poziom taki, jak u osób zdrowych. Przeszkody w stosowaniu terapii opartej na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych obejmują ograniczenia czasowe oraz obawy pacjentów, że wysiłek zaostrzy ich schorzenie.

Istnieją liczne badania dotyczące wpływu jogi na CFS. M.in. grupa polskich uczonych z Collegium Medicum UMK rekomenduje praktykę jogi jako remedium na choroby cywilizacyjne, w tym CFS. Zalecana częstotliwość to zajęcia jogi o umiarkowanej intensywności 2-3 razy w tygodniu.

3. ENERGY RESTORATION – przywracanie energii

Uregulowanie faz snu i odpoczynku jest kluczowe dla procesu zdrowienia.

Przykładowa sekwencja jogi, podnosząca poziom energii:

tadasana, urdhva hastasana, virabhadrasana I, virabhadrasana II, ardha chandrasana, uttanasana, bhujangasana, dhanurasana, salamba setu bandha sarvangasana, urdhva dhanurasana, salamba sarvangasana, bharadvajasana, savasana 20 min. z przepaską na oczach

4. ENERGY CONSERVATION – ochrona energii

Zaleca się codziennie 20 min. odpoczynku w ciągu dnia, np. w jednej z pozycji jogi regeneracyjnej.

Przykładowa sekwencja:

Czasy w pozycjach 10-15min, bandaż na głowie

supta baddha konasana z paskiem, przepaska na oczach, supta padangusthasana I i II unoszenie nogi na wydechu, urdhva prasarita padasana 90st, stopy w pętli z paska nieco szerzej niż biodra, virasana, parsva virasana, upavista konasana w oparciu o ścianę, janu sirsasana z krzesłem, plecy wklęsłe w odcinku piersiowym, salamba setu bandha sarvangasana na trzech złożonych kocach, pasek na udach, przepaska na oczach, savasana 15 min., przepaska na oczach.

5. EASING STRESS – łagodzenie stresu

Przykładowa sekwencja, akcentowanie wydechu (nosem):

salamba prasarita padottanasana głowa podparta, adho mukha svanasana dłonie na blokach przy ścianie, głowa podparta, uttanasana głowa podparta, viparita dandasana na krześle, bharadvajasana z krzesłem, paścimottanasana z krzesłem, bandaż na głowie, janu sirsasana z krzesłem, bandaż na głowie, savasana 20 min., przepaska na oczach.

Polecane ćwiczenia oddechowe (pranayama):

udjaji I, udjaji II gdy umysł mocno poruszony (wydech), viloma II, echo oddech i obserwacja, shanmukhi mudra, mantrowanie.

fot. Natasza Moszkowicz

6. EATING WELL – zdrowa dieta

Złagodzenie bądź ustąpienie niektórych objawów u pacjentów z CFS stwierdzono przy zastosowaniu diety bogatej w produkty o działaniu:

• antyoksydacyjnym: kurkuma, imbir, zielona herbata. Kurkumina, wyekstrahowana z kurkumy, ma działanie przeciwzapalne silniejsze niż aspiryna czy ibuprofen (działa na wirusy Epsteina-Bara, którymi zakażonych jest 90% ludzi, w większości bezobjawowo), przenika barierę krew-mózg
• wyrównującym gospodarkę wapniowo-potasową: suplementacja wit. D
• dostarczającym cynk i kwasy tłuszczowe omega-3: ekstrakt z pyłku kwiatowego, orzechy włoskie, olej lniany (w jednym z badań u osób z CFS wykazano mniejsze wskaźniki nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 do kwasów tłuszczowych omega-6 oraz niższe poziomy cynku niż w przypadku zdrowych pacjentów)
• obniżającym stres: m.in. ciemna czekolada (dzięki wysokiej zawartości flawonoidów z kakao) Wg badań Collegium Medicum UMK, u osób konsumujących 40g czekolady dziennie, po dwóch tygodniach zaobserwowano znaczącą poprawę nastroju oraz spadek poziomu stresu.
• chelatującym jony żelaza: aronia! Przez niektórych badaczy aronia nazywana ‘polskim złotem’, zwiększa poziom antyoksydantów w organizmie lepiej niż żurawina
• regulującą mikrobiotę jelitową: probiotyki bogate w Lactobacillus

Ochronnie na mitochondria działają:

• dieta ketogeniczna/ketogenna. Określenie to ukuł w 1921 r. dr Russell M. Wilder i udowodnił, że jest możliwe prowokowanie ketogenezy – utleniania wolnych kwasów tłuszczowych w wątrobie – przez stosowanie diet, które są bardzo bogate w tłuszcze i ubogie w węglowodany (w diecie ketogennej tłuszcz może stanowić 80-90 proc. dostarczanej energii, a pozostałe 10-20 proc. to łącznie białko i węglowodany)
• głodówki 1-2 dni w tygodniu
• redukcja ilości spożywanych kalorii.

Podsumowanie

Zapadalność na zespół chronicznego zmęczenia rośnie. Nie ma leczenia celowanego ani leków na permanentne zmęczenie. Na podstawie dostępnych badań i literatury, zarówno jako profilaktykę, jak i antidotum, rekomenduje się: umiarkowany ruch, jogę (w szczególności jogę regeneracyjną), zdrową dietę, terapię behawioralno-poznawczą, wystarczająco dużą ilość snu, codzienny 20-minutowy odpoczynek.

Piśmiennictwo:

1. „Zespół przewlekłego zmęczenia – rozpoznanie i leczenie”, Joseph R. Yancey, profesor nadzwyczajny medycyny rodzinnej w Uniformed Services University of the Health Sciences, Sarah M. Thomas, lekarz rodzinny w Fairchild Air Force Base, Stany Zjednoczone, „Lekarz Rodzinny” 1/2013, źródło www.mp.pl
2. „Immunologiczne podłoże zespołu przewlekłego zmęczenia”, praca zbiorowa Łukasz Sokołowski, Natalia Ukleja-Sokołowska, Mariusz Kozakiewicz, Paweł Zalewski, „Alergia-Astma-Immunologia” vol. 4, 2016
3. Pierwsza w Polsce międzynarodowa konferencja poświęcona tematyce przewlekłego zmęczenia, CHRONIC FATIGUE – MEDICAL AND PSYCHOSOCIAL ASPECTS, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, kwiecień 2018
4. Konwencja jogi wg metody Iyengara „Joga a Depresja”, Rita Keller, Kraków, lipiec 2017
5. „Restore and Rebalance. Yoga for Deep Relaxation” Judith Hanson Lasater, PhD, PT, wyd. Shambhala Boulder, California, 2017